آیه مودّت نیز از نصوصی است که در امامت به آن استناد شده است. قرآن کریم از قول خداوند به پیامبر ....
آیه مودّت
آیه مودّت نیز از نصوصی است که در امامت به آن استناد شده است. قرآن کریم از قول خداوند به پیامبر (صلی الله علیه و آله) می فرماید: «بگو من هیچ پاداشی برای انجام رسالت از شما درخواست نمیکنم، جز مودت و دوستی با نزدیکانم.» (قُل لا أَسأَلُکُم عَلَیهِ أَجرًا إِلَّا المَوَدَّهَ فِی القُربى)1 همه تفاسیر شیعیان و گروهی از تفاسیر اهل سنت، منظور از “مودّت قربی” را دوستی با خویشاوندان نزدیک پیامبر (صلی الله علیه و آله) یعنی حضرات علی، فاطمه، حسن و حسین (علیهم السلام) گفته اند.
سپس برای اینکه پنداشته نشود پیامبر از این موضوع نفعی برای خویش در نظر داشته است، می فرماید: «بگو هر اجر و پاداشی که از شما خواسته ام، برای خود شماست؛ اجر من فقط بر خداوند است» (قُلْ مَا سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَکُمْ إِنْ أَجْرِیَ إِلَّا عَلَى اللَّه)2 و در جای دیگر می فرماید: «بگو من در برابر ابلاغ رسالت، هیچگونه پاداشی از شما مطالبه نمی کنم، مگر کسانی که بخواهند راهی به سوی پروردگارشان برگزینند.»3
این مودّت که اجر رسالت شمرده شده، ترجمان پیشوایی و امامت اهل بیت پیامبر (صلی الله علیه و آله) است. زیرا اگر کسی واقعا آنان را دوست داشته باشد، به پیشوایی آنها تن می دهد و جبهه آنان را خالی نمی گذارد و در همه عمر ولایت آنان را می پذیرد و طبیعتاً کسانی را که هیچ مزیّتی بر اهل بیت پیامبر ندارند را، به پیشوایی و امامت جامعه اسلامی و جانشینی پیامبر خدا قبول نمی کند.
نتیجه این مودّت، تداوم راه نبوت و رسالت و سالم ماندن دین از تحریف و آفات است. لذا این فرآیند به نفع خود مومنان تمام میشود و اسیر باندهای قدرت امثال بنی امیه و بنی عباس و امثال آنها نمی شوند و سالم می مانند. لذا فرموده اگر مودّت اهل بیت را داشته باشید، آثار خیر آن به خودتان خواهد رسید.
از جمعبندی این سه آیه به خوبی روشن می شود که تداوم رسالت در گرو مودّت نزدیکان پیامبر است و این مودّت در پیروی کامل از آنان تجلی می یابد و نتایج خیر پذیرش این مودّت و پیروی هم، به خود مردم باز می گردد.
روایات درباره مصداق “قربی” در آیه شریفه بسیار است. علامه حلی در کتاب شریف “نهج الحق” عنوان “آیه الموده” را درباره این آیه به کار برده و آن را چهارمین آیه دال بر امامت حضرت علی (علیه السلام) قرار داده و در ذیل آن از ابن عباس نقل کرده: «وقتی آیه مودت نازل شد، گفتند: ای رسول خدا، خویشانی که مودّتشان بر ما واجب است، چه کسانی هستند؟ فرمود: علی، فاطمه، حسن و حسین (علیهم السلام) و وجوب مودّت، مستلزم اطاعت است.»4
شیخ طوسی و طبرسی نیز همین نظر را ارائه دادهاند.5
آیت الله مرعشی نجفی در تعلیقاتش بر کتاب “احقاق الحق” از ۴۶ نفر از بزرگان اهل سنت که روایات مربوط به آیه مودّت را با اسناد مختلف در کتابهای خود آوردهاند، نام برده است.6
علامه مجلسی ۳۲ روایت، و عالم بزرگ اهل تسنن، ابوالقاسم حاکم حسکانی، در کتاب “شواهد التنزیل” ۲۲ روایت را در ذیل این آیه کریمه گرد آورده که ۱۶ حدیث آن “قربی” را به خویشاوندان نبی اکرم (صلی الله علیه و آله) معنا و بر آنها تطبیق داده است و در هفت حدیث به نام علی و فاطمه و حسن و حسین (علیهم السلام) تصریح شده است.7
جا دارد به بعضی از روایات ائمه درباره این آیه اشاره کنیم. از امام سجاد (علیه السلام) راجع به آیه مودّت سوال شد، حضرت در این باره فرمود: «منظور خویشاوندی ما اهل بیت به پیامبر است.»8
امام صادق (علیه السلام) نیز فرمود: «این آیه در شان ما اهل بیت، اصحاب کساء نازل شد.» 9
امام باقر (علیه السلام) نیز: تمام ائمه اطهار را، مصداق این آیه دانسته اند.10
همه این شواهد نشان از مودت به ائمه اطهار و فاطمه زهرا (سلام الله علیهم) دارد. این مودّت _ بر اساس آیات مربوط به اجر و مزد پیامبر_ واجب است. چنان که امام باقر (علیه السلام) فرمودند: «به خدا سوگند مودّت به محمد (صلی الله علیه و آله) و اهل بیتش، از جانب خدا بر بندگان واجب است.»11 و لازمه این مودّت و محبت، قبول امامت و رهبری امامان معصوم از دودمان آن حضرت، به عنوان پشتوانه ای برای جاودانگی رسالت پیامبر (صلی الله علیه و آله) است.
آیه اوتوالعلم
واژه “اوتواالعلم”، یعنی کسانی که به آنها دانش عطا شده است. این واژه در این آیه به ائمه (علیهمالسلام) تفسیر شده است: «بلکه آن (قرآن) آیاتی است روشن که در سینه های کسانی جای دارد که به آنان علم داده شده است و جز ستمکاران آیات ما را انکار نمی کنند.» (بَلْ هُوَ آیَاتٌ بَیِّنَاتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَمَا یَجْحَدُ بِآیَاتِنَا إِلَّا الظَّالِمُونَ) 12
در روایات بسیاری مصداق “الذین أوتواالعلم” (یعنی کسانی که علم به آنان داده شده) ائمه معصومین (علیهم السلام) معرفی شده اند. از جمله از امام باقر و امام صادق (علیهما السلام) روایت شده که: «آنان امامان هستند.»13 در برخی از روایات آمده است: «اوتواالعلم، ماییم و آیه ما را اراده کرده است.»14
در روایتی دیگر امام صادق (علیه السلام) فرمود: «اینان امامان از آل محمد (صلی الله علیه و آله) اند، که پیوسته در هر زمان باقی و دائم اند.»15 امام باقر (علیه السلام) فرمود: «چه کسی غیر از ما می تواند مراد باشد؟!»16 در روایتی دیگر نقل شده که امام باقر (علیه السلام) اشاره به سینه خودشان فرمودند17 (یعنی منظور از اوتواالعلم، ماییم.)
برای فهم قرآن و بهره وری از دانش عظیم آن، که منشور زندگی است و حاوی علوم الهی، باید نزد چه کسی رفت؟ باید نزد کسانی رفت که خداوند دانش قرآن را در سینه آنها به ودیعه نهاده است. آنان کیانند؟ کسانیاند که آگاه ترین مردم نسبت به تنزیل و تاویل آن هستند. در میان اصحاب چه کسی را می توان نام برد که دانا ترین افراد به قرآن باشد؟
همه اذعان دارند که کسی جز علی (علیه السلام) نیست، که همواره همراه پیامبر بوده و کتابت قرآن را به عهده داشته و پیامبر او را از نزول همه آیات و تفسیر و تأویل آن مطّلع می کرده است. او خود فرمود: «هیچ آیه ای نه در شب و نه در روز، نه در آسمان و نه در زمین و نه درباره دنیا و نه درباره آخرت، نه درباره بهشت و نه درباره دوزخ، نه در صحرا و نه در کوه، نه در روشنایی و نه در تاریکی، بر پیامبر نازل نشد، مگر آنکه مرا به خواندن آن وا داشت و آن را بر من املا کرد و من به دست خویش آن را نوشتم و تاویل و تفسیر و ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه، خاص و عام آن و جای نزول و علت نزول آن را، تا روز قیامت به من آموخت.18
این دانش از علی (علیه السلام) به امامان بعد از او انتقال یافت و آنان مصادیق اوتواالعلم و نیز «و من عنده علم الکتاب» شدند. «بگو کفایت میکند، گواه میان من و شما، خدا و کسی که علم قرآن نزد اوست.» (قُلْ کَفَى بِاللَّهِ شَهِیدًا بَیْنِی وَبَیْنَکُمْ وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتَابِ) 19
امام باقر (علیه السلام) در تفسیر آیه “اوتو االعلم” فرمود: «خداوند در این آیه فقط ما را اراده کرده است و امیرالمومنین علی (علیه السلام) اول ما و افضل ما و بهترین ما بعد از پیامبر (صلی الله علیه و آله) است.»20 همچنین فرمود: «هیچ کس نمیتواند ادعا کند که علم به تمام قرآن را در خود جمع کرده، مگر آن که دروغگو باشد. کسی جز علی بن ابیطالب (علیه السلام) و ائمه (علیهم السلام) بعد از او، علم به قرآن را آنگونه که خدا نازل کرده، حفظ و جمع نکرده است.»21
امام صادق (علیه السلام) نیز درباره تسلّط خویش به علوم قرآن فرمود: «به خدا سوگند کتاب خدا را از آغاز تا پایان چنان می دانم که گویا در کف دست من است.»22
دانش تفسیر و تأویل قرآن، دانش احکام و دستورهای قرآن و آشنایی با محکمات و متشابهات و ناسخ و منسوخ و سایر علوم آن نزد علی (علیه السلام) بوده که به امامان پس از خود سینه به سینه، البته با روشی خاص انتقال یافته است. اسلمه بن محرز گوید: از امام باقر (علیه السلام) شنیدم که فرمود: «از جمله دانش هایی که خداوند به ما عنایت کرده است، علم تفسیر قرآن و احکام آن است.»23
امام صادق (علیه السلام) فرمود: «خداوند پیوسته در میان ما اهل بیت کسانی را برمیانگیزد که علم قرآن از ابتدا تا انتهایش را میداند.»24 روایات افزونتر در این زمینه در متون روایی موجود است.25 بنابراین آنان که در پیِ یافتن معارف قرآنی هستند، میتوانند در پرتو امامت ائمه معصومین (علیهم السلام) به چشمه سار زلال معارف قرآنی دست یابند و از صهبای آن بنوشد و انوارش بهرهمند شود.
منابع:
1 شوری/ 23
2 سبا/ 47
3 فرقان/ 57
4 حسن بن یوسف حلّی/ نهج الحق و کشف الصدق/ ص 175
5 شیخ طوسی/ التبیان فی تفسیر القرآن/ ج 9/ ص 158 و طبرسی/ مجمع البیان/ ج 9/ ص 48
6 مرعشی نجفی/ تعلیقات احقاق الحق/ ج 3/ آیه مودّت
7 حاکم حسکانی/ شواهد التنزیل/ ج 2/ ص 189 تا 196
8 تفسیر فرات کوفی/ ص 392
9 شواهد التنزیل/ ج 2/ ص 231
10 اصول کافی/ ج 1/ ص 413
11 المحاسن/ ج 1/ ص 144
12 عنکبوت/ 49
13 کافی/ ج1/ ص 414
14 بصائر الدرجات/ صفار/ جزئ رابع/ ص 207
15 تاویل الایات/ ج 1/ ص432
16 بصائر الدرجات/ ص 205
17 مرآه العقول/ ج 2/ ص 436
18 تحف العقول/ ص 196
19 رعد/ 43
20 کافی/ ج 1 /ص 229
21 همان / ص 228
22 تفسیر عیاشی/ ص 67
23 قرآن در احادیث/ ص 178
24 موسوعه الامام علی بن ابی طالب/ ج 10/ ص 49
25 الفوائد المدنیه/ ص 47